Dilinizi eşşek arısı soksun

Halkların en kötüleri tepkisiz halklardır. Bunlar koyun sürüsü gibidir. Hiçbir haksızlık yahut kötülüğe tepki vermez, gelene ağam, gidene paşam derler. Böylesi bir toplum asla terakki edemez…

Güzel, zengin, mûsikîye, ahenge sahip dilimizi taammüden bozdular. Kendine ziyâlı, entelektüel diyen zevat tepki vermedi. Halk da koyun sürüsü gibi piyasaya sürülen uydurukça kelimeleri kullanmaya başladı, dilde kısırlaştırmaya sessiz kaldı.

Bu lisán cinayeti yalnız dilimizi kuş dili yapmakla kalmadı beyinlerimizi de kuş beyni yaptı. Ne adam gibi düşünebiliyor, ne yazabiliyoruz.

1935 Berlin doğumlu Profesör Dr. Rupert Wilbrandt’tan ve Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları serisi içinde yayınlanmış olan (1997’de İstanbul’da basılmış, 195 sayfa) “İstanbul Çeşitlemeleri” adlı kitabından merhum üstâd Mehmed Şevket Eygi de, Hürriyet’te yazan Doğan Hızlan da yazılarında bahsetmişlerdi..

Wilbrandt bu eserini Türkçe olarak yazmış, dilimizi iyi biliyor, hattâ birçok kazâzede Türk okur-yazarından daha iyi biliyor. Bunu, önsözdeki şu cümlelerinden anlıyoruz:

“Bana çok sayıda Osmanlıca kelime kullandığımı söyleyeceksiniz. Doğru… Bunun üç sebebi var: Birincisi: Benim İstanbul’da bulunduğum, gezip dolaştığım yıllarda bu kelimeler kullanılıyordu ve ben bu kelimelerle Türkçeyi öğrendim.

İkincisi: Türkçe’deki Osmanlıca kelimeler benim zevkime daha uygun, kulağıma daha hoş geliyor. Üçüncüsüne gelince: Bana göre bazı öztürkçe kelimeler Osmanlıcasının tam karşılığı değil. Çok ince farklar var. Örneğin “râyiha” kelimesi bana göre “güzel koku”yu tam ifade etmiyor. “Râyiha” “güzel kokudan” farklı bir şey. [Kelime, kokuyu ruh, mánâ olarak da anlatır….. REB]

Almanca’da da bu var. Râyihanın Almancası “Duft”tur. “Duft”, güzel koku anlamına gelmekle birlikte, Almanca’da “güzel koku” demek olan “guter Geruch”tan farklı bir anlam taşır. Yine bazı Osmanlıca kelimelerin tam karşılığı yok.

(…….) “Mütenekkiren” kelimesi, sözlükte ancak “Kıyafet değiştirip kendini tanıtmayarak” anlamına geliyor. Benim kulağıma tek kelime ile “mütenekkiren” daha bir hoş, daha müzikalite dolu gibi geliyor. Yine de zevk meselesi…”

Wilbrandt kitabının sonuna küçük bir sözlük de ilâve etmiş. Zengin Türkçeyi bilmeyen câhiller için bir miktar Osmanlıca kelimenin öz ve duru Türkçe karşılıkları yazılmış. Bu sözlükten birkaç misal (örnek) vermek istiyorum:

Basübadelmevt: Ölümden sonra yeniden dirilme. Cihanşümul: Dünya çapında, evrensel. Hamd ü senâ etmek: Medhetmek, övmek, Tanrı’ya minnet bildirmek. Maalmemnuniye: Büyük hoşnutlukla, isteye isteye, seve seve. Mütenevvi: Türlü türlü, çeşit çeşit. Suîtefehhüm: Yanlış anlama mahsulü. Tenevvür: Aydınlatma, Üstüvâni: Yuvarlak (silindir) biçiminde.

Güzel, zengin, medenî Türkçe taraftarı olan Prof. Wilbrandt’ı tebrik etmek gerek. Elbette İş Bankası Kültür Yayınları Müdürlüğü’nü de. Kitab beş bin adet basılmış ve nüshaları tükenmiş. Sahaflarda bulursanız kaç lira olursa olsun almalısınız. Hiçbir değişiklik yapmadan yeniden basılmasını temenni ederim.

Eser İstanbul’la alâkalı yüzlerce müşahade, duygu ve bilgiyi bir araya getiriyor. Rupert Wilbrandt’ta Pierre Loti’nin bakışına paralel bir bakış, bir rayiha var.

Yazar Vefa taraflarında gezinirken, uzaktan Sebsefa Hatun Camii’nden gelen Ezanı işitir, “minarelere hoparlör takılmadan önce Ezanlar daha güzeldi” diye not etmiş.  Medeniyetten, sanattan, incelikten nasip almış bir insànın sözü bu.

Cahiller ezan okumaz, ezan bağırtır. Yüksek desibelle ürküten makamsız, kötü sesli bir ezan yine namaza camiye dâvettir ama ezanın dine dâvet hassesinden (özelliğinden, hususîyetinden) uzaktır.

Hattâ bilakis din alerjisine bile yol açabilir. Diyanet maalesef bu hassasiyeti çoktan kaybetmiş. Vaiz kürsüde Allah hakkında (iki yüzlü Roma putu ) Janus diyen Ali Şeriati’yi methediyor, ona bile kayıtsızlar… 18.07.2022